พระแก้ว กรุฮอด บุษศ์น้ำแตง (ช่างหลวง)

ตามตำนานของเมืองฮอดนั้น เจ้าแม่จามเทวีได้มาสร้างและบูรณะวัดไว้รวม 99 วัด (ที่จริงน่าจะเป็นเจดีย์) ซึ่งแต่ละวัดจะมีพระกรุมากน้อยแตกต่างกันไป ตามศรัทธาของชาวบ้านและพลทหารที่มาด้วย วัดใดใหญ่ก็สันนิษฐานว่าเป็นวัดที่เสนาอำมาตย์เป็นผู้สานต่อเจตนารมณ์ของเจ้าแม่ วัดใดเล็กลงมาก็เป็นชนชั้นนายทหารเป็นผู้สานต่อ แต่ที่เป็นวัดใหญ่ๆ ในเมืองฮอด(เก่า)สมัยนั้น ก็ได้แก่ วัดหลวงฮอด วัดเจดีย์สูง และก่อนที่กรมศิลป์จะมาสำรวจ (ราวๆปี 2501-2503) นั้นชาวบ้านก็ได้ขุดเอาของเก่าที่เจดีย์แล้ว ส่วนมากจะเอาแต่ของที่เป็นทองคำหรือเงิน ส่วนพระกรุจะไม่นิยมนำมาเก็ยรักษาไวเนื่องจากยังเกรงอาถรรพ์อยู่ วัดที่ถือว่าสมบูรณ์จริงๆ จนถึงปัจจุบัน คือ วัดหลวงฮอด เพราะมีพระภิกษุจำพรรษาอยู่ตั้งแต่ครั้งอดีต และเจดีย์ก็ยังไม่ถูกทำลาย สามารถไปชมดูพระแก้วเขียวซึ่งถือว่าเป็นของเก่าตั้งแต่อดีตคู่บ้านคู่เมืองได้
***การดูพระแก้วนั้น หลักใหญ่ๆก็ไม่น่าจะแตกต่างจากพระกรุมากนัก คือ 1.พิมพ์ถูก (ในที่นี้หมายความว่าการแกะพิมพ์ของพระแก้วนั้นแม้จะใช้มือแกะ แต่รูปร่างลักษณะพิมพ์ทรงก็ต้องคล้ายกัน มีรร่องรอยในการพิจารณาเหมือนกัน) 2.น้ำหนักใช่ (น้ำหนักของพระแก้วเอาขนาดเล็กประมาณ 1 - 1.5 ซม. น้ำหนักจะต้องตึงมือ หมายความว่าเวลาเอาพระมาวางไว้บนมือจะต้องรู้สึกถึงน้ำหนักขององค์พระ)
3.ลักษณะขององค์พระ จำแนกออกเป็นพิมพ์พระพุทธและพิมพ์พระสังกัจจายณ์ ซึ่งก็สามารถแยกได้อีกว่าพิมพ์พระพุทธปางสมาธิ,ปางมารวิชัย,ปางไสยาสน์,ปางประทานพร
***พระแก้วกรุเมืองฮอดจะพบในหลายวัดด้วยกันเช่นวัดหลวงฮอดวัดศรีโขงวัดเจดีย์สูงวัดดอกเงินและวัดสันหนองฯลฯแต่กล่าวโดยรวมได้ว่าที่กรุวัดศรีโขงเป็นกรุที่พบพระแก้วมากที่สุดเพราะเป็นกรุใหญ่มากเมืองฮอดเป็นเมืองโบราณของอาณาจักรล้านนา(ปัจจุบันเป็นอำเภอฮอด)ตัวเมืองเก่าตั้งอยู่ที่บ้านวังลุงพงศาวดารโยนกชี้ว่าเมืองนี้คือท่าเชียงทองศูนย์กลางของเมืองคงอยู่ที่วัดหลวงฮอดในอดีตพระนางจามเทวีได้นำไพร่พลขึ้นมาสร้างเมืองลำพูนได้แวะพักที่ริมแม่น้ำปิงก่อนได้สถานที่แห่งนี้เป็นทำเลดีจึงได้สร้างเมืองขึ้นชื่อเมืองฮอดในปีพ.ศ. 1203 ได้สร้างพระเจดีย์บรรจุพระบรมธาตุไว้บนยอดเขาลุกหนึ่งชื่อว่าดอยเกิ้ง (ดอยฉัตร)และได้สร้างวัดรวม 99 วัด วัดพระเจ้าโท้วัดเก่าสร้างในสมัยจามเทวีนอกจากนั้นเมื่อปีพ.ศ. 2513 มีผู้ขุดพบพระรอดบังภัยมีศิลปะแบบปาละเทียบได้กับพระบางวัดดอนแก้วลำพูนมีอายุราวพุทธศตวรรษที่ 17 บ่งชี้ถึงศิลปะเมืองฮอดก็เก่าถึงสมัยหริภุญไชย